Agud Mapamalandungon Nga Maintendihan An Aspeto Moral Han Yana Iginduduso Nga Gi-Os Hin Pagliwan Han Aton Batakan Balaod (Charter Change)
“Ngan kon hain an Espiritu han Ginoo, may-ada kagawasan.” (2 Cor. 3:17)
Mga Minahal Nga Bungto Sa Diyos:
Tinikangan
Pagliwan o diri pagliwan han batakan balaod, amo ini an nasukob nga pakiana ha politika yana nga takna. An duso han pagliwan han batakan balaod in amo, ngan amo la gihap, an iginsasagdon nga pamaagi hin pag-angkon han federalismo nga amo in bag-o nga pamaagi hin pangobyernohan. Pero ha ilarom han magkalainlain nga komentaryo ha politika mahitungod han charter change diri gintatagan hin duon an kaimportante han aspeto moral hini nga tawhanan nga gios ha politika.
Yana, ha pag-aghat han gintatawag nga Social Doctrine of the Church (mga pagturun-an nga may kalabutan han tawo ug han susyedad linamragan han kan Kristo ebanghelyo), dida han mga pagturun-an tikang han damo nga mga santo papa, sugad man han pagturun-an han PCP II, hingyap namon in paghatag hin kasayuran ngan pagprangka han amon tindog.
Maiha na nga Tindog han CBCP mahitungod han pagliwan han batakan balaod o Charter Change.
Mahitungod ha pagliwan han 1987 Constitution, an Kapunungan han Kaobispohan nga Catolico ha Pilipinas (CBCP) in diri la nakausa kundi porlomenos nakalima ka beses na magdiklara han ira makatadungan nga tindog tikang han 1987.
Dida han 1986 gintikangan namon pinaagi hin hamili nga paghukom an pag-asoy bisan kon diri hingpit, nga an mga balod dida han plano han 1987 constitution in nahisusubay han ebangelyo.
Ha sunson nga pagduso han charter change han aton mga magbabalaod, an amon makatadungan nga tindog waray pagbag-o ngan diri magbabalyo, pananglitan:
An katuhayan dida ha kaimportante han balaod han nasud, ginhimo puno hin paghirot para han kaupayan han ngatanan kahuman han pira ka tuig han diktadurya, pag abi-abi han kadam-an hin pagbulig ug pagpakiana ha mga katawhan, pagkaurosa han panlantaw, waray limbong, malinawon nga nagin dalan hin makinaadmananon nga karukayakan ug lantugi.
Matadong nga pagsuson han duso hin pagliwan han batakan balaod o charter change.
Tikang han matadong nga pagturun-an han singbahan, may ada upat nga mga prinsipyo nga labaw han iba nga amo an punduhan para han hamili nga paghukom para hini yana nga duso hin charter change.
- An Prinsipyo han Dungog han tawo ug Katungod pantawo
An katungod pantawo natikang han ginpaangbit nga Diyosnon nga dungog ngada han kada tagsa. An lalaki ngan babaye hinimo tikang han dagway han Ginoo. Sagrado an tawo, kay gindadara niya an baraan nga tigaman. Dida han 1987 constitution nahipapatik an kaimportante han katungod pantawo nga nahasusubay han kristohanon nga pamatasan sumala han ebanghelyo.
Tungod han makabag-o ngan nauso nga mapaagi ha pamalaud diin bisan an prinsipyo han pag ugop han kinabuhi in ginpapanginlabutan, nababaraka kami nga bisan ini nga mga prinsipyo, kon diin nahasusubay han hamili nga kinaiya han pag-asawa sugad man han pamilya, nga aada yana han 1987 constitution in posible pagbag-uhon.
- An Prinsipyo han integridad ug kamatuoran
Ini nga matadong nga prinsipyo nanginginahanglan hin hingpit nga kasayuran ug katungdanan, matin-aw ngan putli nga katuyuanan. Kon an duso han pagliwan han batakan balaud in makakalugaringon la, sugad han pag-aghat hin “No-El” (waray eleksyon) and iginduduso an pagpahilawig han termino ha pagopisina, diri ito igkakalirung nga an mga tawo makakapanhunahuna hin pagduda, paghipausa ug kangalas.
- An Prinsipyo han Pagbulig ug Pakig-urosa
Aada ha kasingkasing hiton demokrasya an pagbulig. Klarado, nga an duso hin pagliwan han batakan balaod may kalabutan hin pagbag-o han Congreso tipakadto ha gintatawag nga Constituent Assembly diin daw sugad hin may ada kakulangan hin kabug-osan nga pagtawag han mga tawo basi bumulig, magka iru-estorya ug maggiparupakiana. Inapurado ini nga gios han mga meyembro han congreso nga magtatahap hira nga dali-dali la matangdo an ira mga mulupyo ha sugad hini kabug-at nga isyu diin plano hin pagliwat han kanan nasud batakan balaod.
Kon may ada sugad hini nga kahimtang in makit-an, an prinsipyo han pagkig-urosa in segurado nga natalapas. An pakig-urosa in amo an “maduruto nga paningkamot hin pagsaad han kalugaringun para han kaupayan han ngatanan” kay baratunon naton an kada usa. Ini nga prinsipyo nag-aaghat ha aton nga panalipdan an katungod han kada tagsa ug paniguruhan naton hin pagbuhat hin mga gios nga makakaupay han pamilya, katilingban ug han aton nasud.
- An Prinsipyo han Kaupayan para han Ngatanan
An prinsipyo han kaupayan para han ngatanan in may ada kalabutan han gintatawag nga katadungan para ha ngatanan (social justice). An buhat para han katadungan ha ngatanan usa nga pagtalinguha hin kaupayan para han ngatanan. Kon waray an katadungan ha ngatanan, diri makakab -ot an kaupayan para han ngatanan. An tema nga hurma-an han 1987 constitution waray lain kon diri an katadungan para ha ngatanan (social justice), basi ha pagpamatuod hin usa han mga tighurma han 1987 constitution. Ha usa ka bahin, an panuyo han pipira nga mga magbabalaod ha paghingayad han 1987 constitution dako an posibilidad nga mahitungod han kaupayan para han ngatanan. Pero kon aada an kakulang han pag abi-abi han kadam-an, waray kaseguraduhan nga diri mahinanabo iton panlimbong, sugad man an pakaabat hin pagka ada hin makakalugaringon nga mga panuyo in masupak hini nga katuyuanan.
Labot pa, an hingpit nga pagsabot han kaupayan para han ngatanan labaw pa han politikanhon, sosyal di ngani economikanhon nga kaupayan. An aton matadong nga pagturun-an nag-aasoy mahitungod han kaupayan para han ngatanan komo “an kabug-osan nga kahimtang han kadam-an nga gintutugotan an tawo, maha kanan kadam-an man o pankalugaringon, nga makab-ot nira an hul-os nga kahingpit ug ha gilayon. Labot la, an kaupayan para han ngatanan(common good) naglalakip han pagpanalipod ug pagdasig dida han kahimtang han kaimportante han matadong nga kinaiya mahitungod han dignidad han tawo, katungod pantawo ug magawasnon nga Pagdiyos – mga importante ini nga pamaagi ha paghingpit han kinabuhi han tawo. An inapurado nga gios para hin bag-o nga Konstitusyon magdadara hini nga mga matadong nga kinaiya ha kadelikaduhan.
Gintagan hin mahingundanon nga pagtagad han PCP II ini nga duduha nga masunod nga kamatuoran komo syahan nga duha nga kinahanglanon para han pagpabulig han nga laiko dida han politikanhon nga pamunoan:
“Nga an susbaranan han pagbulig amo an paniguro hin kaupayan para han ngatanan (common good); nga an pangilal-an hin pagbulig amo an pagpanalipod ug pagdasig han katadungan.”
Katirukan han Matadong ug Politikanhon nga pagsuson
Kon an konstitusyon in paghihingayaron, magdara unta ini nga pamaagi hin mas madurudig-on nga pagpanalipod ug pagdasig han mga ginsaysay kanina nga mga matadong nga kinaiya (moral values) han dungog han tawo ug katungod pantawo, integridad ug kamatuoran, pagbulig ug pakig-urosa, ug an kaupayan para han ngatanan.
Amo ini an makatadungan nga paghubad han politikanhon nga pagsuson han pagliwan han batakan balaod (charter change), diin, an pagpahuruhilapad ngan pagpahuruhilarom han magkalainlain mga institusyon han demokrasya, an pagsayud han kahimulag ug an kinaibahan han damo nga klase nga gahum han pamunuan, an pagpakita han katadungan para ha ngatanan, an kabatonan han damo nga mga problema ha kapobrehan, an kurapsyun, padrino ha politika, dinastiya ha politika, pag-ugom han gahum sugad hiton gintatawag nga “ imperial Manila” ug an dayag nga diri pagtagad han katungod pantawo ( e.g., dida han kampanya ala contra han ilegal nga druga).
Malaumon kami nga naghihingyap nga an mga meyembro han hugpo nga manginginano (consultative committee) nga bag-o la nga pinili han aton presidente nga amo an magrerepaso han 1987 constitution tumanon an kaangayan nga gios nga aton ginlalauman na buhaton nira.
Kabalyo han Batakan Balaod (Charter Change)
Komo ubos nga suruguon, namati kami han kadam-an nga natuo nga an kasolbaran hini nga mga problema in diri an paghingayad han aton konstitusyon, kundi an hingpit nga pagtuman han 1987 constitution (e.g., an dinastiya ha politika ug an katungod hin kahibaro) ug an paghingayad han balaod ha lokal nga pangobyernohan, tinuyo nga pamaagi basi mahapasa an gahum tikang han pamutngaan nga pamunuan (central office), ha pagsubay han makatadungan nga prinsipyo han subsidiarity.
Nakabati gihapon kami hin mga panlantaw hadton mga natuo nga an kasolbaran nga aton ginpapangita waray lain kundi an pag pagbag-o han aton politikanhon nga kultura, an pagpara han politikanhon nga panlantaw han mga tawo, suhol , ug padrino – kultura nga nakadukot na ha aton pamaagi ug buhat ha politika. Kon waray kabag-ohan hiton aton panhunahuna, an bag-o nga politikanhon nga vino han charter change in magpapabilin ngada han kadaan nga politikanhon nga panit nga sulodlan, ug ha katapusan magugusi ngan makakarag an paglaum han bag-o nga politikanhon nga kultura.
Mahitungod han Federalismo
An nahisusumat nga panuyo han charter change waray lain kundi an pagbalhin tikang han gintatawag nga unitary ngadto ha parliamentary nga pamaagi hin pangobyernohan ha magkadurudilain nga panagway kon diin amo an manginginano han estado federal. Kasagaran ginpapanag-iya an kaimportante han pag pasa han gahum tikang han centro nga pangobyernohan tipakadto ha estado federal.
Nagpapakiana kita: Importante ba an pagliwan han batakan balaod basi maha pasa an gahum? Damo han mga batid mahitungod han constitusyon ug han balaod in diri naabuyon. An kinahanglanon gud para han tinuod nga pagpasa han gahum sumala ha ira, waray lain kundi an hingpit nga pagpatuman han constitusyon, an panhimo han mga gintatawag nga enabling laws, ug mga paghingayag han pamalaud han lokal nga pangobyernohan, ug an mas hingpit nga pagpatuman han Indeginous Peoples Rights Act. Pinaagi la hini, natuo hira, in makakasiguro an makakalugaringon nga paniguro ug an pagpasa han mga gahum, ha magkaluyo nga bahin politikal ug pinansyal, in matatagan hin katumanan.
Ha usa kabahin, may ada dako nga pagtipa hiton federal nga sistema kon diin ginpapasa an gahum ngadto han mga estado federal ha parapreho nga gahum in diri makakahatag hin hul-os nga kabatonan han mga hingyap han aton kabugtuan nga Muslim ug Lumad ha Mindanao para han makakalugaringon nga pagkilala ug pagrespeto han katungod han ira mga katigurangan.
Gasa han Espiritu – Kagawasan ha pagbuhat hin maupay ug diri han karaotan
Hi San Pablo nagsusumat mahitungod hin kagawasan nga usa nga gasa han espiritu santo. Kagawasan nga mabuhi diri ha kamatayon, kagawasan diri ha pagbuhat hin maraot kundi ha pagbuhat hin maupay. An politikanhon nga gahum in usa nga gasa sa Diyos ngan hinimo para pagpanalipod, pagpasamwak ug pagsiguro han kaupayan.
Kon an gahum ha pan politika in gingagamit para hini nga panuyo, nagtutuman ini kon anu an kaburut-on han Diyos para hini nga gasa. Dida hini an espiritu han Diyos nagios ug dida hini an kagawasan han mga anak sa Diyos nagmamalambo. Kon an gahum ha politika mapakyas hini pagbuhat han kaupayan, waray dida an espiritu han Diyos. Diri kita angay nga mapausa nga kon may ada mga matadong an kaburut-on nga magpapadayag ha amo gihap nga pamagi sugad kanda Pedro ug an iba pa nga mga apostoles , “kinahanglan pagsugton naton an Diyos, diri an mga tawo.” (Acts 5:29)
Katapusan: Pagsantop, Pagdesisyon, ug Pagbuhat kaupod hi Maria nga aton Iroy
Nananawagan kami ha iyo, bungto sa Diyos, nga magtindog ug buhion in mga hugpo hin Pagsantop (circle of discernment) ug gamita an iyo kagawasan komo nga anak han Diyos hin pagsantop, pagbulig, pakigkarukayakan, ug larulantugi. Magkamay-ada unta kita hin disiplinado nga kaburut-on ug magdesisyon linamragan han pagturun-an tikang han ebanghelyo. Buhata kon anu an naangay. Kabiga an aton mga magbabalaod nga magbuhat hira kon anu an tinuod nga makakaupay para han ngatanan para hini nga isyu han pagliwan han aton barakan balaod (charter change).
Igintatapod naton ini nga importante ngan matadong nga buhat nga may ada dako nga epekto han kabubuwason hiton aton nasud ha pangaraba han aton Putli nga Iroy, an Birhen Maria, Reyna han Pilipinas.
Ha ngaran han Kapunungan han Kaobispohan nga Catolico ha Pilipinas (CBCP)
+ Romulo G. Valles
Archbishop of Davao
President, CBCP
January 29, 2018
Mandaue City, Cebu
